ગાંધીજી ભારતના ભાગલા માટે જવાબદાર હતા?

‘પાકિસ્તાન’-પાક (પવિત્ર) લોકોની ભૂમિનો ખ્યાલ પહેલવહેલો કૅમ્બ્રિજમાં ભણતા ચૌધરી રહેમતઅલીના નામે બોલે છે.

‘પાકિસ્તાન નેશનલ મૂવમૅન્ટ’ના સ્થાપક તરીકે પોતાની ઓળખ આપનાર 36 વર્ષના રહેમતઅલીએ 28 જાન્યુઆરી, 1933ના રોજ એક પતાકડું પ્રગટ કર્યું, જેનું મથાળું હતું :

‘નાઉ ઑર નેવર – આર વી ટુ લીવ ઑર પૅરિશ ફૉરઍવર’ (આજે નહીં તો ક્યારે નહીં, આપણે ટકીશું કે પછી કાયમ માટે ભૂંસાઈ જઈશું?).

આ પતાકડાંમાં પહેલી વાર રહેમતઅલીએ મુસ્લિમ બહુમતી ધરાવતા પંજાબ (P), અફઘાન પ્રાંત (A), કાશ્મીર (K), સિંધ (S) અને બલુચિસ્તાન (TAN) એમ પાંચ પ્રાંતોના પાકિસ્તાન માટે અલગ સમવાય બંધારણ (ફૅડરલ કૉન્સ્ટિટ્યુશન)ની માગણી કરી હતી.

પાકિસ્તાનની કલ્પનાનું શ્રેય કેટલીક વાર મહાન કવિ મહંમદ ઇકબાલને પણ આપવામાં આવે છે.

પરંતુ ભાગલા પહેલાં ‘કૉમ્યુનલ ટ્રાયૅન્ગલ્ ઑફ ઇન્ડિયા’ (હિંદનો કોમી ત્રિકોણ) જેવું અભ્યાસપૂર્ણ પુસ્તક લખનાર અશોક મહેતા અને અચ્યુત પટવર્ધને એ વિશેની સ્પષ્ટતા નોંધી હતી.

તેમણે ઇકબાલના મિત્ર એવા અંગ્રેજ લેખક ઍડવર્ડ થૉમસનને ટાંકીને લખ્યું હતું કે ઇકબાલને પાકિસ્તાન અંગ્રેજો-હિંદુઓ-મુસ્લિમો બધા માટે ખતરનાક લાગતું હતું, પણ ઇકબાલે કહ્યું હતું ‘હું મુસ્લિમ લીગનો પ્રમુખ રહ્યો, એટલે તેનું સમર્થન કરવાની મારી ફરજ છે.’